Nghệ sĩ 'bị bắt' trong… thế giới ảo

Giữa thời đại trí tuệ nhân tạo (AI) "lên đồng", nghệ sĩ vừa đi làm, vừa phải lo... giải cứu chính mình khỏi những chiếc bẫy deepfake mọc lên như nấm sau mưa.

Nếu có giải thưởng "Nghệ sĩ kiên trì đính chính nhất năm", chắc chắn ca sĩ Nhật Kim Anh và MC Quyền Linh phải ngồi cạnh nhau cho dễ... an ủi. Chỉ trong vài ngày đầu tháng 12, cả hai liên tục bị đưa lên những video cắt ghép y như phim điều tra.

Nhật Kim Anh đang đi chùa cầu an cùng mẹ, áo dài hiền hòa, mặt mũi an nhiên. Thế mà ai đó dùng AI dựng cho cô một phiên bản đang... bị áp giải, mắt ngấn lệ, hình ảnh rung lắc khiến người xem thốt lên: "Thật hả trời?".

Quyền Linh cũng không khá hơn. Anh đang ghi hình ở Hà Nội, chưa kịp ăn trưa thì mạng xã hội đã thông báo anh "bị bắt vì trốn thuế". Một video deepfake dựng cảnh anh bị còng tay giữa đám đông khiến cả ê kíp tá hỏa. May cho anh là nhiều khán giả tinh mắt nhận ra "công an" trong clip chỉ là cosplay.

MC Quyền Linh thở dài: "Ngày xưa thì đồn nghệ sĩ chết, giờ nâng cấp lên gán tội để câu view". Nghệ sĩ chưa kịp biết tin giả thì gia đình đã hoảng loạn gọi điện liên tục. Kẻ làm deepfake thì nhanh, người dập tin giả thì mệt, chưa kể dập xong tin này, tin khác lại nhanh chóng ra lò.

Thời "tin nhảm thủ công"

Tin giả không đợi AI mới xuất hiện. Hơn chục năm trước, khi mạng xã hội còn "ngây thơ", nghệ sĩ Việt đã phải oằn mình trước những trò mạo danh thủ công.

Năm 2016, showbiz náo loạn vì tài khoản của Hồ Quỳnh Hương bị chiếm đoạt; Hoài Linh đóng toàn bộ mạng xã hội vì bị đội lốt quá nhiều; nhiều nghệ sĩ, danh hài nổi tiếng bị đồn... qua đời. Trường hợp buồn nhất là cố ca sĩ Wanbi Tuấn Anh, một trang giả mạo dùng tên anh kêu gọi quyên góp trái phép, khiến quản lý phải cầu cứu pháp luật.

Phương Thanh gọi thẳng động cơ thêu dệt thông tin là ghen ghét, đố kỵ; Tóc Tiên bị tấn công bởi các trang lập ra chỉ để xúc phạm cô; Hồ Ngọc Hà liên tục yêu cầu có chế tài mạnh vì "độc hại đã vượt khỏi tưởng tượng".

Khi công nghệ thời mới chớm mà tin giả đã gây tổn thương như vậy, thì bây giờ, khi có công cụ từ AI, mức độ nguy hiểm đã nhân lên gấp nhiều lần.

Deepfake "lên trình"

Kỷ nguyên AI khiến tin giả không còn là vài dòng chữ sến súa hay ảnh photoshop lộ liễu. Nó trở thành những video sắc nét, giọng nói tự nhiên, chuyển động mượt mà, hoàn toàn thuyết phục nếu người xem mất cảnh giác trong tích tắc.

Ngô Thanh Vân là một trong những nghệ sĩ sớm nếm trái đắng. Giọng cô bị mô phỏng để quảng cáo sản phẩm, biệt thự xa hoa được dựng ảo, sang hơn thực tế; thậm chí một "bản Vân ảo" đứng ra kêu gọi đầu tư nghe còn... hợp lý hơn bản thật. công cụ AI giờ không chỉ giả người, mà giả luôn thẩm mỹ và cá tính.

Mỹ Tâm phải phát cảnh báo khi giọng cô bị dùng để bán hàng trôi nổi. BTV Hoài Anh, Lam Trường, Trấn Thành, Khắc Việt, Phan Mạnh Quỳnh... gần như ai cũng có "phiên bản deepfake" chạy tung tăng trên mạng: nào là vay tiền, nhận show ảo, dụ dỗ đầu tư... Tất cả đều là bịa đặt.

Sao Việt cũng dễ sập bẫy

Nghịch lý nằm ở chỗ nghệ sĩ không chỉ là nạn nhân, mà đôi khi còn vô tình tiếp tay lan truyền tin giả.

Hồi tháng 11, ca sĩ Thiều Bảo Trâm đăng ảnh một cậu bé ôm chó giữa biển nước, khiến cộng đồng mạng xúc động. Ai cũng gửi lời thương, ai cũng chia sẻ. Nhưng rồi khán giả phát hiện hình ảnh do AI tạo ra.

Một cú hụt hẫng nhẹ nhưng đủ để nhắc rằng trong thời đại ảo - thật lẫn lộn, ngay cả người nổi tiếng cũng có thể bị AI "qua mặt", đơn giản vì quá dễ để tin vào một hình ảnh đẹp.

Điều này phản ánh thực tế rằng khi AI đạt đến mức "vẽ đẹp hơn đời", con người rất dễ ngộ nhận. Và đó cũng chính là điều khiến tin giả càng có đất sống. Nghệ sĩ vừa có thể bị làm giả, vừa có thể vô ý lan truyền cái giả. Một nghịch lý nghe hài nhưng rất thật.

Thế giới ảo, hậu quả thật

Những video "bị bắt", "bị khởi tố", "bán hàng dỏm"... không hề vô thưởng vô phạt. Chúng tác động trực tiếp đến đời thật: gia đình hoảng loạn, uy tín sứt mẻ, công việc gián đoạn, hợp đồng bị hủy, cơ hội bị mất. Quan trọng nhất là khán giả dần mất niềm tin vào nghệ sĩ, và rộng hơn, mất niềm tin vào thông tin.

Trong thời đại deepfake, ngay cả sự thật cũng phải giải thích vòng vo, mà chưa chắc ai cũng muốn nghe. Tin sai luôn kịch tính hơn tin đúng. Nhật Kim Anh thở dài: "Clip tin giả đạt 20 triệu lượt xem, clip tôi đính chính chỉ có 900 lượt thích". Tỉ lệ bi hài ấy phản ánh một thực tế rằng, công chúng thích đờ ra ma hơn thích sự thật.

Nếu sự thật bị coi là nhạt, còn tin giả được tung hô, showbiz sẽ thành sân khấu nơi nghệ sĩ không còn quyền kiểm soát cuộc đời mình.

Tự cứu lấy mình

Cấm công nghệ là điều không tưởng. Không ai cấm được AI. Điều có thể khả thi là dựng hàng rào: kỹ thuật, pháp lý và nhận thức.

Nghệ sĩ phải xác minh tài khoản, thống nhất kênh chính chủ, phản hồi sớm trước tin giả, báo cáo các trang trục lợi; và khi cần thì nhờ cơ quan chức năng hỗ trợ. Danh tiếng bây giờ không chỉ cần được xây, mà phải được bảo vệ như tài sản số.

Nhưng chỉ nghệ sĩ thì không đủ. Khán giả cũng cần trang bị cho chính mình một "bộ lọc", thấy video giật gân thì khoan tin; gặp tài khoản lạ mượn danh thì báo cáo; đọc bình luận thì nhớ rằng không phải thứ gì có chữ cũng là sự thật. Tin giả tinh vi, nhưng nguy hiểm hơn vì có quá nhiều người... tin dễ.

AI có thể tạo mặt người, giả giọng nói, dựng cảnh bắt bớ, thậm chí tạo bản sao nghệ sĩ sống động. Nhưng AI không chịu trách nhiệm cho nỗi sợ của gia đình, không mất uy tín, không mất việc, không mất ngủ. Chỉ người thật mới chịu hậu quả thật.

Sự tỉnh táo của khán giả chính là lá chắn mạnh nhất trước tin giả. Khi người xem biết cảnh giác và giữ sự sáng suốt, nghệ sĩ Việt sẽ không phải tuần nào cũng lên mạng đính chính: "Tôi chưa bị bắt. Tôi vẫn đang làm việc. Và tôi vẫn... còn sống".